Сустрэча адбылася, можна сказаць, выпадкова. Я спыніўся ля старога, але яшчэ працуючага калодзежнага жураўля, каб зрабіць пару здымкаў. Тут жа за вадой падышоў даволі старэчага ўзросту дзядуля. Выпала рэдкая магчымасць на прыкладзе паглядзець, як працуе гэты, здавалася б, не такі складаны механізм.
– А ты сам паспрабуй, як гэта працуе. Яшчэ адчуеш, як журавель рук чалавечых слухаецца. А калі вядро з вадой паднясеш вунь да той хаты – дык і байку раскажу, наўрад дзе такую пачуеш…
У выніку вось такое і заключылі мы з дзядулем пагадненне.
Частка першая
Доўгі зімовы вечар. У доме ўсё было проста і звычайна: тапілася печ, пахла кіслай капустай і сухімі яблыкамі, гірлянды якіх былі развешаныя вакол пабеленага дымахода. На дварэ…
А вось на дварэ…
Месяц хацеў быў ухіліцца, але позна: вялікі чорны сук дуба глыбока распароў яму чэрава, і месячнае святло – ліпкае і цягучае – брызнула на свет пад начным небам. Усё вакол прыняла гэты паток пакорліва і ціха. Толькі вуглы хаты, спырснутыя святой вадой, ледзьве чутна зашыпелі і затрашчалі, бы ад марозу.
Сабака, які спакойна ляжаў у будцы, рэзка ўзняў галаву і наставіў вушы. Цень ад старэнькага калодзежнага жураўля, бягучы наўпрост да ганка хаты, спужаў яе настолькі, што ён, не вылазячы надвор, гучна забрахаў.
Стары, што сядзеў за сталом, паглядзеў паверх акуляраў на зацягнутае белымі фіранкамі акно і прамовіў услых: “Чужы”. Ён павярнуўся да печкі і тут успомніў: яго старая толькі што з вядром выйшла па ваду. Яму падалося, што яе няма ўжо задоўга. А калодзеж быў жа зусім побач з дваром.
“Дзе ж гэта чортава баба?” – ужо пра сябе падумаў стары і, адклаўшы кнігу ў цёмна-чырвоным пераплёце, цяжка падняўся з-за стала. Ён адцягнуў фіранку і прыклаў далонь рабром да шкла – увесь двор быў заліты нязвыклым святлом.
– Ванька да Калядаў пастараўся, – падумаў стары пра мясцовага электрыка і павярнуў галаву ў боку ліхтарнага слупа, які стаяў зусім побач з калодзежам. Але святло ішло не адтуль. Яно лілося зверху.
– Няйначай месяц распаліўся, – ізноў прамовіў дзед услых і дадаў: – У Бога свая электрычнасць, даруй божа.
Ён хуценька перахрысціўся, павярнуўшыся да кута, дзе віселі старэнькія абразы. Раптам пачуўся грукат вядра і крык старой. Усё здарылася вельмі хутка. Бабка ўпусціла вядро на тоўсты нараст льду, хуценька даляцела праз двор у сені і ўскрыкнула ўжо адтуль. Дзед, гледзячы, як яго “чортава баба” неслася па двары, вырашыў пажартаваць. Адчыніў дзверы і гучна вымавіў у цемру:
– Хто ж табе так пяткі змазаў, старая? Маладзіцай да мяне на спатканне так не спяшалася…
І тут жа ў жаху адхіснуўся, убачыўшы, як старая, ледзьве перастаўляючы ногі, прасунулася ў хату. Яна была бялейшая за тыя фіранкі на акне. Дзед не ведаў, што і рабіць. Узяў яе пад рукі і павольна павёў да шырокай лаўкі, прыгаворваючы:
– Ну, ну, ну… Ціха, ціха… Штосьці здарылася? Кажы хутчэй, ну кажы. Божухна, ды што ж гэта з табой такое?
– Ты ў акенца глянь, – ледзь чутна ўрэшце прашаптала на выдыхе старая і дадала: – Журавель дык наш уляцеў. Як птушка, разумееш? Як птушка…
Апошнія словы яна паўтарыла некалькі разоў.
– Што ты, што ты, – дзед, разгубіўшыся, стаў махаць на яе рукамі.
– А ты нахіліся, нахіліся да акна, – яшчэ цішэй загаварыла старая.
Дзед больш для яе спакою ізноў прыклаў далонь да шкла. На дварэ было так жа светла, як і раней, можа нават святлей. Усё відаць было, як на далоні, а вось жураўля калодзежнага… І сапраўды, знік журавель.
Частка другая
Крыху пазней, калі старая ўжо ачулася, яна таксама прыпала да халоднага шкла. Дзед намагаўся скеміць, што сказаць, як супакоіць перапужаную бабу.
– Ды ён проста ўпаў. Я ўжо ўвосень бачыў, што ён падгніў і пачарнеў унізе. Няма тут нічога такога, проста аджыў сваё, – разважаў дзед. І ўжо цішэй прамовіў: – Аджылі і мы ўжо сваё, вось толькі ён першым Богу душу аддаў.
І тут ён адчуў, як цягне яго баба за плячо, паварочвае да сябе і наўпрост у твар:
– Дык ты, стары ты пень, і раней ужо бачыў нядобрае ў нашым жураўлі, а мне, глядзіце, скрытны які, не казаў.
Дзед нават крыху раззлаваўся:
– Вось адкуль ты, старая, гэта ўзяла? Сама кажаш немаведама што…
– А што ты сам тут пра душу гаварыў? – насядала старая. – Гэта ж дзеравяка трухлявая, палена! А ды пра яе, як пра жывую, пра душу, з душой, значыцца…
Яна паглядзела ў кут, на абраз, і, як і стары раней, перахрысцілася.
– Ды гэта я проста так… Да слова прыйшлося, – пачаў апраўдвацца дзед. – Ну сказаў і сказаў. Чаго да слоў чапляешся? – зусім было вырашыў пакрыўдзіцца ён.
– А вось я зараз выйду хуценька ды пагляджу, – бадзёра прамовіў ён. – Відаць, ляжыць наш журавель на гародзе. Так ён і пляцень паламаць мог. Вось будзе спраў, – яшчэ больш бадзёра дадаў стары. – Чыні яго потым на холадзе… Вось аб чым хвалявацца трэба, – па-гаспадарску загаласіў стары і рушыў да печы, дзе ляжалі яго валёнкі з прышытымі ў некалькіх месцах скуранымі латкамі.
І раптам ён пачуў, як за спінай нешта грукнулася на падлогу. Азірнуўся, а на каленях па падлозе паўзе да яго бабка, уся ў слязах, і шэпча скорагаворкай:
– Не хадзі, не хадзі, міленькі мой галубочак. Я не хачу, каб ты туды ішоў. Заўтра, – дадала яна, – заўтра, як світаць пачне.
У галаве ў дзеда ад гэтага лепету пранеслася: “Міленькі галубочак… Ды я гадоў дваццаць пяць не чуў у свой бок такіх слоў”. Стары ледзь прыкметна ўсміхнуўся. І потым, павысіўшы для постраху голас, уладна вымавіў:
– Цыц, панікаваць мне яна будзе. Здурнела ты ўшчэнт на старасці год, баішся, што да дзевак збягу.
Ён падышоў, падняў жонку з кален і пасадзіў назад на лаўку. У гэтае імгненне нешта зашыпела ў электрычным лічыльніку, лямпачкі заміргалі і згаслі. Але ў хаце было па-ранейшаму светла, святло ішло са двара. Старыя адразу кінуліся да акна. Месяц асвятляў усё наўкол: сад, гумны і ўвесь двор. І па гэтым светлым свеце, па іх двары поўз дзіўны, доўгі, тонкі цень, і потым злева ад ганка сапраўды з’явіўся калодзежны журавель. Ён спрытна падскокваў на адной назе-апоры. Плячо з вядром на ланцугу плаўна раскачвалася з боку ў бок. З вядра тырчаў невялікі белы скрутак. Журавель падышоў да ганка і нахіліўся, вядро зачапілася за прыступку, перавярнулася на бок, і з яго пад самыя дзверы хаты выкаціўся гэты скрутак. І перад тым, як ізноў забрахаў, ці хутчэй, заскуголіў, сабака, а журавель, кульгаючы, сышоў са двара, пачуўся ціхі дзіцячы плач…
– Дзіцяці, – ледзь чутна вымавіла старая. – Чуеш, стары, дзіця плача.
Але ад акна не адышла.
У дзеда былі свае меркаванні наконт таго, што толькі што здарылася на іх вачах, яго, можна сказаць, турбавалі дурныя прадчуванні. Ён вырашыў памарудзіць, сказаць, што ўсё гэта падман, падалося ім абодвум.
– Ды падалося табе, старая. Праваліцца мне на гэтым месцы – падалося.
І ў тое ж імгненне ўявіў сабе, як ён, грэшнік, правальваецца ў пекла. Бо на самой жа справе ў двары толькі што плакала дзіцяці. Абое маўчалі: дзед – ад страху, баба – ў чаканні новых гукаў. І іх не давялося доўга чакаць.
Частка трэцяя
У дзверы пачалі скрасціся, а потым ціхенька пагрукалі. Старая збляднела і спаўзла на падлогу. На калені апусціўся побач з напаўжывой жонкай і дзед, трымаючы яе пад рукі.
– Ведаеш, ведаеш, – зашаптаў ён ёй на вуха, хлусячы. – Зінка гэта Цімохава, Зінка. Яна даўно ўжо брухатая. Нагуляла з шабашнікам вясной. Колькі разоў чуў, як п’яны Цімка за валасы яе цягаў ды са двара гнаў. Вось, можа, і нарадзіла надоечы. Бацька з дома ў лютасці выставіў, вось яна дзіцятка нам і падкінула. Можа стацца, збегчы сабралася. Кажуць, яна новага хахаля завяла. Без дзіцяці дык лягчэй, вось яна і падкінула, бессаромніца, нам.
Дзед гаварыў скорагаворкай, здавалася, сябе больш за бабу пераконваў. Старая маўчала. Было б лягчэй, як яна б нешта адказала, запярэчыла… Але яна маўчала, быццам зусім не звярнула ўвагі на сказаныя мужам словы. “Не паверыла,” – падумаў дзед. – “Не паверыла”.
І тут яна схілілася да самага яго вуха і прашаптала:
– А дзіцятка з пялёнак выкацілася, адразу ж устала і надумала ў нашы дзверы скрасціся і грукаць. Як гэта яно так хутка вырасла…
Яна яшчэ нешта сказаць хацела, але новыя гукі перарвалі яе словы.
Дзіця на двары ўжо не плакала – а смяялася. Старыя, штурхаючы адзін аднаго, ізноў кінуліся да акна. Ад здзіўлення і жаху яны не маглі нічога казаць, толькі тыкалі пальцамі ў шкло і жэстыкулявалі. Тое, што яны ўбачылі, адняло бы мову ў любога жывога чалавека…
Па двары, па залітым месячным святлом снезе бегала голае дзіця. Яно спрытна ляпіла на бягу снежкі і кідала ў бок сабачай будкі. На секунду дзіця павярнулася да акна і з усмешкай паглядзела проста старому ў вочы. Гэта доўжылася імгненне. Потым малыш ізноў пабег па снезе, ізноў кідаючы снежкі ў бок будкі, усё так жа смеючыся і пляскаючы ў далоні.
Бабуля апамяталася першай. Кінулася ў двор, дзед следам. Старых і без слоў можна зразумець: на марозе па снезе па двары бегала голае дзіця. Сагрэць, прылашчыць, накарміць – вось што было ў іх сівых галовах. Бабка хуценька злавіла дзіцяці і ўнесла ў хату. Усё цёплае з печы – ухутаць, хутчэй сагрэць беднае дзіця. Зараз яна была падобная да курыцы-квактухі, якая тупае вакол сваіх куранят.
Дрыготкімі рукамі яна ўхутвала дзіцяці і шаптала:
– Ну і што, ну і няважна, чыё яно. Зараз яно наша, наша, дзед. Яна наша, – паправілася бабуля. – Яна. Нам Бог унучку паслаў.
“Ці Бог?” – падумаў дзед і перахрысціўся на абраз…
– Сымоне! А, Сымоне, немач ты такая, – пачулася са старога сада. На двор увайшла поўная бабуля з кошыкам яблыкаў.
– Ізноў людзям галовы марочыш? – не павітаўшыся, крычыць яна. – А хто яблыкі за цябе збіраць будзе? Ну і я не буду… Трасца з імі!
Мой суразмоўнік хуценька падняўся і, падхапіўшы вядро з вадой, патрухаў мелкімі крокамі цераз двор.
– Дык што, што ж было далей? – нецярпліва выгукнуў я яму ў спіну. – Што было потым? Чым скончылася ўсё гэта…
– А як бы табе хацелася? – ашаламіў ён мяне пытаннем.
– Хацеў бы, каб усё скончылася добра, – не думаючы, выпаліў я.
– Вось так яно і скончылася, – прамовіў дзядок і дадаў, прыкрыўшы далонню вусны: – Ты не злуй, баба ў мяне такая.
– Ну-ну, якая такая у цябе баба? – і, спрытна зняўшы стары фартух і пагрозліва ім размахваючы, гаспадыня пагнала перад сабой майго расказчыка да старога сада, усыпанага спелай-спелай паданкай.
Ці варта дапісаць, давыдумляць гэтую легенду? Завяршыць яе добрай… ці іншай канцоўкай? Пакуль не ведаю. Можа, пройдзе час, можа, ізноў я выпадкова сустрэнуся са сваім старым знаёмым дзядулем і ўгавару яго дараспавесці…
А можа, і не трэба… Карацей, адны ў мяне, прабачце, сумненні. Пакуль проста пакінем ўсё, як ёсць.